سفر به بیسان: کاوشی شش هزارساله در تاریخ و زیبایی فلسطین

بیسان یا بیت‌شان، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای فلسطین است که امروزه در منطقه شمالی سرزمین اشغالی، در 83 کیلومتری شمال شرق قدس قرار دارد. این شهر تا زمان وقوع نکبت (وقایع سال 1948 و آغاز آوارگی فلسطینیان) و تأسیس اسرائیل در سال 1948 مرکز ناحیه بیسان محسوب می‌شد.

شهر بیسان، شهری عربی است و از کهن‌ترین شهرهای تاریخی فلسطین به شمار می‌رود. این شهر در جنوب دریاچه طبریا و شرق دشت مرج بنی عامر واقع شده و 84 کیلومتر با شهر قدس فاصله دارد. پیش از سال 1948، بیسان به‌دلیل وفور منابع آبی، مسطح بودن زمین و حاصلخیزی خاک، شهری درجه یک برای کشاورزی بود.

شهر بیسان، یک مقصد گردشگری برجسته است، زیرا آثار باستانی فراوانی را در خود جای داده است. این شهر بقایای معابد، کلیساها، گورستان‌ها و ستون‌هایی را که قدمت آن‌ها به هزاران سال پیش بازمی‌گردد، در خود جای داده است. بیشتر آثار موجود در بیسان به دوره حاکمیت اسلامی تعلق دارند و شامل بقایای بسیاری از خانه‌های تخریب‌شده عربی است. از مشهورترین مناطق تاریخی در بیسان می‌توان به تپه الحصن، تپه المصطبه، تپه البصول، تپه الجسر و تپه الزهره اشاره کرد.

دلیل نام‌گذاری شهر بیسان

اصل نام قدیمی «بیسان» به‌طور قطعی مشخص نیست، اما احتمالاً به معنای خانه یا معبد است و شاید «شان» نام یکی از خدایان باشد. زمانی که منطقه جنوب شام تحت حاکمیت بطلمیوسی‌ها در دوره هلنیستی قرار گرفت، این شهر به نام «اسکیثوپولیس» (Skythopolis) در زبان یونانی (Σκυθοπολις) نام‌گذاری شد؛ این نام به معنای «شهر اسکیث‌ها» است و به حضور یا نفوذ قومی به نام اسکیث‌ها (Scythians) اشاره دارد که از اقوام کوچ‌نشین و جنگجوی شمالی بودند.

هنگامی که «آنتیوخوس چهارم اپیفانس» شهر را به دولت سلوکیه بازگرداند، نام آن را به «نیسا» (Nysa) تغییر داد که به افتخار دایه خدای شهر، دیونیسوس، انتخاب شده بود. یکی از افسانه‌های مربوط به قرن اول یا دوم میلادی بیان می‌کند که این دایه، «نیسا»، در بیسان دفن شده است.

نام بیسان همچنین در تنخ (کتاب مقدس عبری) به نام «بیت شان» در سفر داوران یا کتاب داوران (یکی از کتب عهد عتیق) ذکر شده است.

تاریخچه و تحقیقات باستان‌شناسی شهر بیسان

فعالیت‌های حفاری در این منطقه از سال 1921 میلادی آغاز شد، زمانی که بیسان تحت حاکمیت استان جنین قرار داشت. این حفاری‌ها توسط دانشگاه پنسیلوانیا و به سرپرستی «فیشر» (Fisher) بین سال‌های 1921 تا 1932 انجام شد. سپس «رو» (Rowe) بین سال‌های 1925 تا 1928 در این مکان، کاوش‌هایی انجام داد. همچنین «فیتزجرالد» (Fitzgerald) حفاری‌هایی را بین سال‌های 1930 تا 1933 نظارت کرد. دانشگاه عبری نیز در سال 1983، با سرپرستی «یدین و گیوا» (Yadin and Geva)، حفاری‌هایی را در این منطقه انجام داد. آخرین حفاری‌ها در این مکان در سال 1989 توسط «مازار» (Mazar) انجام شد که فعالیت‌های او بر لایه‌های مربوط به دوره برنز میانه و پایانی و همچنین عصر آهن متمرکز بود.

حفاری‌های اشاره‌شده پیش‌تر، مجموعه‌ای متراکم از 18 لایه باستان‌شناسی را آشکار کرد که قدیمی‌ترین آن‌ها به حدود 4000 سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. این لایه‌ها مربوط به دوره‌های زیر هستند:

پایان دوره نوسنگی
دوره سنگی مسی
دوره برنز اولیه
دوره برنز میانه
دوره برنز پایانی
عصر آهن
دوره رومی
دوره بیزانسی
دوره اسلامی اولیه

مروری بر تاریخ شهر بیسان

تاریخ بیسان به‌عنوان یک روستا در نزدیکی شهر جنین آغاز شده است. نام این شهر در نامه‌های فرعونی مربوط به قرن 14 پیش از میلاد و در فهرست پیروزی‌های تحوتمس سوم ذکر شده است.

شهر بیسان از دوران پیشاتاریخ، یعنی بیش از شش هزار سال پیش از میلاد، وجود داشته است. این شهر در دوره‌های کنعانی با نام «بیت شان» شناخته می‌شد که ممکن است به معنای «خانه خدای شان» یا «خانه آرامش» باشد. یهودیان این نام را از کنعانیان به ارث بردند.

بیسان به دلیل موقعیت جغرافیایی خود از نظر تجاری، نظامی و کشاورزی اهمیت زیادی داشت، چراکه در مسیر ارتباطی بین شرق اردن، حوران و دمشق قرار داشت و در دره‌ای حاصلخیز با منابع آبی فراوان واقع شده بود. این منطقه به کشت نخل، پنبه، غلات و محصولات دیگر شهرت داشت.

مصری‌ها به رهبری تحوتمس سوم در حدود سال 1479 پیش از میلاد بر «بیت شان تسلط یافتند و این منطقه تا دوران رامسس سوم در سال 1198 پیش از میلاد، تحت کنترل آن‌ها باقی ماند. با وجود تلاش‌های مکرر، یهودیان نتوانستند این شهر را تصرف کنند. فلسطینی‌ها در سال 1004 پیش از میلاد، پس از شکست شائول و پسرانش در نبرد جلبوع که میان فلسطینی‌ها و یهودیان رخ داد، اجساد آنان را بر دیوارهای بیسان به صلیب کشیدند.

یونانی‌ها نام این شهر را «شهر اسکیتی‌ها» (Schythopolis) گذاشتند، زیرا اسکیت‌ها (قومی از جنگجویان سوارکار) در حدود سال 600 پیش از میلاد آن را اشغال کرده و در آن ساکن شدند. اسکیت‌ها از قبایل شمالی بودند که توسط هخامنشیان مورد استفاده قرار می‌گرفتند. بیسان یکی از مهم‌ترین شهرهای فلسطین بود که در آن شهرسازی یونانی رواج یافت.

در دوران روم، اهمیت بیسان همچنان حفظ شد و به‌عنوان یکی از شهرهای اتحادیه «ده‌شهر» (دکاپولیس) مطرح بود. این شهر به یک مرکز تجاری مهم تبدیل شد و کاروان‌های تجاری از آن عبور می‌کردند. آثار این دوران هنوز در بیسان باقی مانده است، از جمله بقایای یک آمفی‌تئاتر رومی در تپه الحصن و پل قوسی رومی بر روی رود جالود.

در دوره بیزانس، بیسان در سال 325 میلادی به یک مرکز اسقفی تبدیل شد و نماینده این شهر، نقش مهمی در شورای دینی نیقیه ایفا کرد. از آثار این دوره، صومعه‌ای شامل سه اتاق هنوز باقی مانده است.

فتح بیسان توسط اعراب

بیسان از نخستین شهرهای مهمی بود که توسط اعراب فتح شد. در اواخر سال 13 هجری قمری (634 میلادی)، عمرو بن عاص و شرحبیل بن حسنه این شهر را محاصره، و با صلح، فتح کردند. در روایتی دیگر آمده است که شرحبیل به‌تنهایی پس از چند روز محاصره، شهر را فتح کرد. او با گروهی از مدافعان شهر که برای جنگ با مسلمانان بیرون آمده بودند، درگیر شد، آن‌ها را شکست داد و در نتیجه دروازه‌های شهر به روی سپاه مسلمانان گشوده شد.

صلح بیسان، ویژگی‌های خاصی داشت؛ علاوه بر تحمیل جزیه بر ساکنان شهر و اخذ بخشی از محصولات کشاورزی زمین‌ها، مسلمانان با ساکنان شهر، خانه‌ها را تقسیم کردند. به این صورت که ساکنان در نیمی از شهر ساکن شدند و نیم دیگر برای مسلمانان اختصاص یافت. همچنین مکانی برای مسجد مسلمانان تعیین شد. شرایط مشابهی نیز در صلح دمشق وجود داشت.

بیسان به دلیل وجود قبر صحابی بزرگ، ابوعبیده بن جراح، فرمانده فتوحات شام، شهرت ویژه‌ای در تاریخ مسلمانان یافت. احتمالاً قبر شرحبیل بن حسنه نیز در این شهر قرار دارد. هر دو آن‌ها در سال 18 هجری قمری (639 میلادی) بر اثر طاعون عمواس معروف درگذشتند.

بیسان در دوران جنگ‌های صلیبی

هنگامی که سرزمین‌های مشرق عربی، هدف حملات صلیبیون قرار گرفت، بیسان پس از اشغال شهر قدس به دست فرانک‌ها (قبایل ژرمن غربی که نقش مهمی در جنگ‌های صلیبی داشتند) افتاد. اما اعراب موفق شدند در پی نبرد حطین در سال 583 هجری قمری (1187 میلادی)، این شهر را بازپس گیرند.

در سال 612 هجری قمری (1217 میلادی)، فرانک‌ها بار دیگر توانستند بیسان را اشغال کنند.

بیسان در دوره مملوکی

از وقایع مهمی که در دوران مملوکی به شهر بیسان مرتبط است، نبردی بود که پس از واقعه عین جالوت رخ داد. در این نبرد، سربازان پیروز مسلمان، سپاه مغول را تعقیب کرده و بار دیگر در بیسان با آنان روبه‌رو شدند. این نبرد خونینی بود که در آن تعداد زیادی از مغولان کشته شدند و مسلمانان، غنایم بسیاری به دست آوردند.

همچنین نبرد بزرگی میان ممالیک به رهبری جان بردی غزالی و سپاه عثمانی به فرماندهی سنان پاشا در این منطقه روی داد که با شکست ممالیک و سقوط بیسان و اطراف آن به دست عثمانیان به پایان رسید. ممالیک (1250–1517 میلادی) یک دولت اسلامی بود که ابتدا در مصر و سپس در بخش‌هایی از شام، حجاز، فلسطین، و مناطق دیگری از جهان اسلام حکمرانی کرد. این حکومت به دست بردگان نظامی (ممالیک) پایه‌گذاری شد که از بردگان آزاد شده به فرماندهان و حاکمان تبدیل شدند.

نگاهی به شهر بیسان در دوره‌های تاریخی مختلف

حفاری‌های باستان‌شناسی نشان داده‌اند که بیسان در دوران دودمان‌های هجدهم و نوزدهم مصر باستان، زمانی که سرزمین شام تحت کنترل فراعنه بود، یک مرکز اداری مهم برای پادشاهی مصر بوده است.

در دوره هلنی، پس از پیروزی‌های اسکندر بزرگ، یونانی‌ها نام «اسکیتوپولیس» را بر این شهر گذاشتند، در حالی که یهودیان محلی آن را «بیت شان» می‌نامیدند. در آن زمان، جمعیت شهر، ترکیبی از یونانیان و یهودیان بود.

در تلمود اورشلیمی ذکر شده که ساکنان بیسان در تلفظ زبان عبری با دیگران تفاوت داشتند و به همین دلیل، اگر بر تلفظ اصلی خود پافشاری می‌کردند، برای پیش‌نمازی در کنیسه‌ها مناسب دانسته نمی‌شدند.

بیسان در دوران رومی

در دوره رومی، بیسان که با نام «اسکیتوپولیس» شناخته می‌شد، یکی از شهرهای مهم اتحاد ده‌گانه دیکاپولیس بود. حفاری‌های باستانی، بخش‌های مرکزی شهر رومی را آشکار کرده‌اند، از جمله: تئاتر، هیپودروم (محل مسابقات ارابه‌رانی) و کاردو (خیابان اصلی).

بیسان در دوران بیزانسی

در دوره بیزانسی، در سال 409 میلادی، بیسان به عنوان مرکز استان شمالی فلسطین شناخته شد و یک دِیر مسیحی در آن ساخته شد.

زلزله بیسان در سال 749 میلادی

در سال 749 میلادی، شهر بیسان به شدت بر اثر زلزله آسیب دید که باعث شد اکثر ساکنان آن شهر را ترک کنند.

بیسان در دوره ممالیک

در دوران ممالیک، شهر بیسان بار دیگر رونق یافت و به شکوفایی رسید.

بیسان در دوران قیمومت بریتانیا

در دوران قیمومت بریتانیا بر فلسطین، حدود 5000 نفر در شهر بیسان ساکن بودند که اکثریت آن‌ها عرب‌های فلسطینی مسلمان و اقلیتی نیز مسیحی بودند.

بیسان پس از جنگ 1948 میلادی

تمامی ساکنان عرب این شهر پس از جنگ 1948 مجبور به ترک آن شدند.

بیسان در سال 1949 میلادی

در سال 1949، دولت اسرائیل، شهر بیسان را یهودی‌سازی کرد.

گردشگری در بیسان

شهر بیسان، بقایای زیادی از معابد، کلیساها، گورستان‌ها و ستون‌هایی دارد که قدمت آن‌ها به هزاران سال می‌رسد. بیشتر آثار موجود در شهر مربوط به دوران حاکمیت اسلامی است، از جمله بقایای خانه‌های عربی ویران‌شده.

بیسان شهری است که مکان‌های قدیمی و جدید را در کنار هم جمع کرده است. در گذشته، این شهر یکی از شهرهای تجاری برجسته بود و موقعیت جغرافیایی آن در این امر نقش مهمی داشت. بیسان در مسیر تجاری‌ای قرار داشت که از سوریه و اردن آغاز می‌شد و به فلسطین می‌رسید.

از نظر اقلیمی، شهر بیسان تحت تأثیر موقعیت آن در منطقه غور و نزدیکی به دشت مرج ابن عامر است. این عوامل باعث شده‌اند که تأثیرات دریای مدیترانه به این منطقه برسد و میزان رطوبت در آن بالا باشد.

معرفی برخی رستوران‌ها و کافه‌های بیسان

رستوران شیبودی هاکیکار

رستوران شیبودی هاکیکار یکی از معروف‌ترین رستوران‌های شهر بیسان است. این رستوران انواع غذاها و خوراک‌های مدیترانه‌ای را ارائه می‌دهد و به‌ویژه در پخت و سرو کباب‌های متنوع گوشت و مرغ، همراه با پیش‌غذاهای لذیذ و نوشیدنی‌های گوناگون، مشهور است.

رستوران حمص ایلیاهو

رستوران حمص ایلیاهو، یکی از رستوران‌های ویژه در شهر بیسان است که غذاهای عربی خوشمزه با طعم‌های لذیذ ارائه می‌دهد، از جمله حمص که در این رستوران به‌ویژه در تهیه آن مهارت دارند.

رستوران شاورما سکویر

رستوران شاورما سکویر، یکی از بهترین رستوران‌ها در شهر بیسان است که لذیذترین انواع شاورما را سرو می‌کند. گردشگران و ساکنان شهر برای خوردن شاورمای گوشت و مرغ با سیب‌زمینی سرخ‌کرده و نوشیدنی‌های متنوع به این رستوران مراجعه می‌کنند.

رستوران الام | Mother Restaurant

رستوران الام، انواع مختلف و لذیذ غذاها را سرو می‌کند. گردشگران و ساکنان شهر برای خوردن غذاهای خوشمزه در فضایی آرام و راحت به این رستوران مراجعه می‌کنند.

معرفی برخی باغ‌ها و مکان‌های طبیعی در بیسان

رودخانه العاصی | Nir David Rural Accommodation

رودخانه العاصی، در یک منطقه بسته قرار دارد که رودخانه العاصی از آن عبور می‌کند و از همه‌ سمت، توسط فضاهای سبز وسیع و کلبه‌های چوبی زیبا احاطه شده است. ورود به این منطقه تنها با اجاره یکی از کلبه‌ها ممکن است. این منطقه، یکی از مقاصد محبوب محلی‌ها برای فرار از هیاهوی شهر و تجربه زندگی روستایی آرام و راحت است. در نزدیکی رودخانه، یک رستوران کوچک وجود دارد که بازدیدکنندگان می‌توانند در آن صبحانه و ناهار بخورند و مناظر زیبا را تماشا کنند.

همچنین، بازدیدکنندگان فرصتی برای گشت‌زنی در منطقه خواهند داشت تا جویبارهای کوچک، چشمه‌های زلال و حیات وحش شگفت‌انگیز را مشاهده کنند.

پل القنطره | Kantara Bridge

پل القنطره، یک پل تاریخی است که از رودخانه هارود در منطقه دره بیسان عبور می‌کند. تاریخ ساخت پل به دوران ممالیک باز می‌گردد، زمانی که آنها در سال 1260 میلادی در این منطقه سکونت کردند. این پل با هدف کمک به ساکنان برای انتقال آب از رودخانه هارود به مزارع شمال رودخانه ساخته شد. پل بر روی سه قوس زیبا از سنگ قرار دارد و در دوران استعمار بریتانیا در فلسطین، بریتانیایی‌ها پل را بازسازی کردند و یکی از قوس‌هایی که در گذر زمان آسیب دیده بود را دوباره ساختند.

امروزه، بازدیدکنندگان به این منطقه می‌آیند تا از طبیعت شگفت‌انگیز اطراف پل لذت ببرند، در این منطقه می‌توان به استراحت، پیاده‌روی و گشت‌زنی در مسیرهای مختلف پرداخت.

پارک همعینوت | Park Hama’ayanot

این پارک در الجلیل، یک مکان ایده‌آل برای گذراندن تعطیلات آخر هفته با دوستان و خانواده‌ها است. این پارک، یکی از پارک‌هایی است که با فضای سبز وسیع پر شده است و باروری خاک آن به دلیل وجود چندین چشمه و بسیاری از جداول آب در آن است. دسترسی به تمام چشمه‌ها از طریق مسیرهای آسفالته امکان‌پذیر است. در این پارک همچنین می‌توان فعالیت‌های مختلفی انجام داد، از جمله پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری، پیاده‌روی‌های طولانی و … .

پارک جانی حوجا | Ganey Hugga

جانی حوجا یا پارک عین السوداء یک پارک با سه چشمه آب جادویی است که آب با شدت از آن‌ها جاری می‌شود. این پارک ویژگی‌های خاص دارد زیرا عمق چشمه‌ها با هم متفاوت است و هر کدام امکانات و ویژگی‌های متفاوتی دارند. به‌عنوان مثال، در چشمه کم‌عمق می‌توانید فضای بازی برای کودکان پیدا کنید، در حالی که در چشمه عمیق یک سرسره آبی وجود دارد که شما را مستقیماً به داخل آب می‌برد.

در نزدیکی چشمه‌ها مناطق سایه‌دار وجود دارد که می‌توان در آنجا پیک نیک کرد و به همراه خانواده و دوستان استراحت نمود. در این پارک همچنین امکان کمپینگ برای کسانی که تمایل دارند وجود دارد.

حرف آخر

شهر بیسان با قدمتی بیش از شش هزار سال، از کهن ترین شهرهای سرزمین اشغالی فلسطین به شمار می‌آید. در این مقاله، به معرفی تاریخچه، مکان های گردشگری و برخی رستوران‌های این شهر که از مقاصد گردشگری برای علاقمندان به تاریخ است، پرداختیم.

کافه فلسطین که اولین کافه عربی با غذاهای فلسطینی در تهران به شمار می‌آید، با ارائه غذاهای اصیل فلسطینی در فضایی عربی و با معرفی مشاهیر و شهرهای سرزمین فلسطین، مکانی مناسب برای علاقمندان به تجربه‌های تازه و صرف غذاهای عربی و آشنایی با تاریخ است.