شهر بیت لحم، زادگاه عیسی مسیح در فلسطین

بیت لِحِم، یکی از شهرهای تاریخی فلسطین با قدمت چهارهزار ساله است که در حدود ده کیلومتری جنوب بیت المقدس  قرار دارد. حضرت داوود علیه السلام در بیت لحم به دنیا آمد، اما شهرت‌ این‌ شهر بیش‌ از هر چیز به‌ سبب‌ تولد حضرت عیسى علیه السلام در آنجاست‌؛ از این‌رو، نه‌تنها این‌ شهر، که‌ کل‌ سرزمین‌ فلسطین‌ به‌ عنوان‌ سرزمین‌ مقدس‌ برای‌ مسیحیان‌ بسیار محترم‌ است‌.

بیت لحم یا بِت لِحِم پس از جنگ شش روزه (جنگ 1967 یا جنگ بین اعراب و اسرائیل)، توسط رژیم اسراییل اداره می‌شود. این شهر بر روی کوهی به ارتفاع نزدیک به 780 متر از سطح دریا، در ضلع جنوبی سلسله کوه‌های قدس واقع است.

شهر بت لحم همراه با دو شهر بیت جالا و بیت ساحور، مثلثی آباد را تشکیل می‌دهند که هر شهر با شهر دیگر حدود 3 – 2 کیلومتر فاصله دارد. بیت جالا در شمال غربی بیت لحم و بیت ساحور در شرق آن واقع شده است.

در این مقاله، ویژگی های جمعیتی و جغرافایی، تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقصادی شهر بیت لحم را مرور می کنیم. با ما همراه شوید.

موقعیت جغرافیایی بیت لحم

بِیْت‌لحم‌، از شهرهای‌ تاریخی‌ فلسطین‌ می‌باشد که‌ از قدیم‌ زیارتگاه‌ مهمی‌ بوده‌ است‌. شهر بر کوهی‌ به‌ ارتفاع‌ حدود 780 متر از سطح‌ دریا، در جنوب‌ رشته‌ کوه‌های‌ قدس‌، و در حدود ده‌ کیلومتری‌ جنوب‌ غربی بیت‌المقدس‌ بر سر راه اصلی الخلیل (حبرون) ـ بیت‌المقدس در ناحیه‌ای بسیار حاصل‌خیز قرار دارد.

بر روی تپه‌های پیرامونی بیت‌لحم درختان بسیاری به چشم می‌خورد و باغ‌های مشهور به باغ سلیمان در نزدیکی آن واقع است. 

آب و هوای شهر بیت لحم

زمستان  آن معتدل، میانگین دمای آن در ماه کانون الثانی (دی) بین ۸ تا ۱۰ درجه و در ماه تموز (تیر) بین ۲۳ تا ۲۵ درجه و میانگین بارندگی سالانه آن، حدود ششصد میلیمتر است.

ریشه نامگذاری بیت لحم

از حدود دو هزار سال‌ پیش‌ از میلاد، بیت‌لحم‌ مسکونی‌ بوده‌ است‌. در الواح‌ تَلّ عمارِنَه‌ (العمارنه)، متعلق‌ به‌ قرن‌ چهاردهم‌ پیش‌ از میلاد، به‌ شهر جنوبی‌ بیت‌المقدس‌ اشاره‌ شده‌ که‌ بیت‌ ایلولاهاما (خانه‌ ایزد لاحاما یا لاخاما) نامیده‌ می‌شده‌ است‌. این‌ ایزد نزد کنعانیان‌ خدای‌ قُوت‌ و خوراک‌ بوده‌ و احتمالاً نام‌ کنونی‌ شهر، از نام‌ او گرفته‌ شده‌ است‌. شاید علت‌ این‌ نامگذاری‌، سرسبزی‌ این‌ منطقه‌ باشد.

همچنین مشهور است‌ که‌ بیت‌لحم‌ در زبان آرامی‌ به‌ معنای‌ «خانه نان‌» است‌، که‌ در این‌ معنی‌ هم‌ اشاره‌ای‌ به‌ سرسبزی‌ پیرامون‌ این‌ شهر وجود دارد. بیت‌لحم‌ نام‌ قدیمی‌ دیگری‌ دارد: «اَفراتَه‌» یا «اَفرات‌» که‌ واژه‌ای‌ آرامی‌ و به‌ معنای‌ «سرسبزی‌ و ثمردهی‌» است‌. وجه‌مشترک‌ این‌ نام ها «سرسبزی» است.

الواح‌ تَلّ عمارِنَه‌، لوح‌های گلی به خط میخی مربوط به قرن 14 قبل از میلاد است که شامل اطلاعاتی از نامه‌های دیپلماتیک بین فرعون مصر و فرمانداران مناطق مختلف از جمله بابل، آشور و شهرهای کنعانی مانند اورشلیم (قدس) و اطراف آن هستند.

تاریخچه و قدمت بیت لحم

همانطور که پیشتر آمد، پیشینه بیت‌لحم به ۴ هزار سال قبل باز می گردد و به چهار دوره‌ی پیش از میلاد مسیح، میلاد مسیح و دوره‌ی بعد از ورود اسلام و بیت‌لحم معاصر تقسیم می‌شود.

بیت لحم؛ دوران پیش از میلاد مسیح

از حدود دو هزار سال پیش از میلاد مسیح علیه السلام، بت لحم مسکونی بوده است. در الواح تَلُّ العَمارِنَه، متعلق به قرن چهاردهم پیش از میلاد، به شهری در جنوب بیت المقدس اشاره شده که بیت ایلولاهاما (خانه ایزد لاحاما یا لاخاما) نامیده شده است. این ایزد نزد کنعانیان خدای قُوت و خوراک بوده و احتمالاً نام کنونی شهر، از نام او گرفته شده است.

قبایل یهودی که با کنعانیان می‌جنگیدند، پس از کنعانیان در شهر مستقر شدند. به روایتی راحیل، همسر حضرت یعقوب علیه السلام در این شهر درگذشته است و مدفن وی امروزه به «قبّه راحیل» مشهور است. نوشته‌اند که در پایان سده ۱۱ قبل از میلاد، داوود در این شهر به دنیا آمد و دوران کودکی خود را به چوپانی گذراند، آن‌گاه توسط سموئیل نبی‌، شاه بنی‌اسرائیل خوانده شد. 

بیت لحم؛ دوران پس از میلاد مسیح

وقتی هادریانوس (۱۱۷ـ۱۳۸ میلادی)، امپراتور روم، قیام یهودیان به رهبری برکوخبا را فرونشاند، شهر ویران شد و به فرمان امپراتور بر فراز غاری که گفته می‌شد زادگاه حضرت مسیح بوده، معبدی برای ایزد آدونیس ساخته شد.

در حدود ۳۳۰ میلادی، ملکه هِلِنا (هلن) مادر کنستانتین اول امپراتور روم (۳۰۶ـ۳۳۷ میلادی) برفراز آن غار، کنیسه ای ساخت که کنیسه  مریم مقدس خوانده شد.

در ۳۸۶ میلادی، جِروم قدیس در بیت لحم ساکن شد و در آنجا عهد عتیق را به لاتینی برگرداند.

در ۵۲۹ میلادی، سامریان بر حکومت روم شوریدند و کنیسه را ویران کردند. امپراتور ژوستینَین (۵۲۷ـ۵۶۵ میلادی) آن را تقریباً به شکل امروزی‌اش بازسازی کرد که کنیسه مهد خوانده می‌شود.

علی رغم حوادث گوناگون، بیت لحم در زمان رومیان به سبب قرار گرفتن در راه تجاری شهرهای شام به دریای سرخ، مرکز تجاری مشهوری شد. به روایتی ایرانیان هنگام ورود به فلسطین در ۶۱۴ میلادی به کنیسه آسیبی نرساندند، چون بر کاشی‌های چند سوی آن، تصویر زردشتیان با لباس‌های ایرانی در برابر حضرت مسیح علیه السلام نقش شده است.

مسلمانان در سال پانزدهم قمری، قدس را تصرف کردند و عمر بن خطاب در همان سال به بیت لحم رفت و به اهالی، امان داد. 

کشیش ارکولفوس در حدود ۵۰ ق/۶۷۰ م، بیت لحم را شهری با باروهای کوتاه بدون برج وصف کرده است. نقل شده که الحاکم بامرالله، ششمین خلیفه فاطمی مصر، در سال ۴۰۰ ق/ ۱۰۰۹ م. فرمان ویرانی کنیسه‌های مسیحی را صادر نمود، اما کنیسه مهد را ویران نکرد.

در ۴۹۲ ق/ ۱۰۹۹ م، صلیبیون وارد بیت لحم شدند و سال بعد بالدوین اول، حاکم قدس در آنجا تاجگذاری کرد. در همان سال بیت لحم تحت حکومت اسقف‌نشین مستقلی قرار گرفت و صلیبیون شهر را دوباره آباد کردند.

با پیروزی صلاح الدین ایوبی در ۵۸۳ ق/ ۱۱۸۷ م. بر صلیبیون، بیت لحم به حکام بومی برگردانده شد. در ۶۲۷ ق/ ۱۲۲۹ م. به موجب قرارداد «یافا» میان الملک الکامل ایوبی (متوفی ۶۳۵ ق) و امپراتور فردریک دوم (۶۱۷ـ۶۴۸ ق/ ۱۲۲۰ـ۱۲۵۰ م) شهر دوباره به صلیبیون واگذار شد؛ اما در ۶۴۲ ق/ ۱۲۴۴ م. الملک الصالح نجم الدین ایوب (متوفی ۶۴۷ ق) آن را پس گرفت.

پس از ایوبیان، ممالیک در مصر و فلسطین به حکومت رسیدند و گروهی از نویسندگان و سیاحان مسلمانِ عصر ممالیک (1250–1382 میلادی) بیت لحم را وصف کرده‌اند.

به نوشته بیشتر آنها، درخت نخلی که در قرآن کریم از آن یاد شده و مریم‌ علیهاالسلام از خرمای‌ آن‌ تناول‌ کرد، در این شهر است.

در ۹۲۳ ق/۱۵۱۷ م. عثمانی‌ها بر بیت لحم تسلط یافتند. در سده‌های ۱۱-۱۲ ق/ ۱۷-۱۸ م، میان فرقه‌های مسیحی بر سر مالکیت اماکن مقدس بیت لحم جنگ‌هایی درگرفت؛ دولت عثمانی فرمانی صادر کرد که در آن، حدود املاک هر فرقه مشخص شده بود. طبق این فرمان، ارتدوکس‌ها به اغلب اماکن دست یافتند.

ادامه این دشمنی‌ها و سرقت ستاره نقره‌ایِ غار مهد در ۱۲۶۴ ق/۱۸۴۷ م، به جنگ‌های کریمه (۱۲۶۹ـ۱۲۷۲ ق/ ۱۸۵۳ـ۱۸۵۶ م) انجامید. در 1250 ق/1834 م، ابراهیم پاشا (فرزند محمدعلی پاشا، خدیو معروف و مقتدر مصر) هنگام حکومتش بر فلسطین، محله مسلمان نشین بیت لحم را به سبب قیام سراسری مسلمانان فلسطین بر ضد حکومتش ویران کرد.

بیت لحم در دوران معاصر

بین سال‌های ۱۳۰۶-۱۳۲۷ش/۱۹۲۷ـ۱۹۴۸ م. که تمام فلسطین تحت قیمومت بریتانیا بود، بیت لحم از مراکز قیام بر علیه آنها به شمار می‌آمد. از سالهای ۱۳۲۷-۱۳۲۸ش/۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، مصریان در بیت لحم بودند. در ۱۳۲۹ش/۱۹۵۰ م، بیت لحم با قسمتی از فلسطین، جزو اردن شد و نهایتا در ۱۳۴۶ش/۱۹۶۷ م، به دنبال جنگ شش روزه، اسرائیلی‌ها، بیت لحم و کرانه غربی رود اردن را کاملاً اشغال کردند.

جمعیت‌ و تراکم‌ و توسعه‌ و آبادی‌ شهر به‌ دلیل‌ تحولات‌ سیاسی‌، از 1327 ش‌/ 1948 به‌ بعد دستخوش‌ تغییر بوده‌ است‌. در 1357 ش‌/ 1978، جمعیت‌ آن‌ حدود 34000 تن‌ بود که‌ از آن‌ میان‌، 9000 تن‌ از فلسطینیان‌ پناهنده‌ بودند.

بیت‌لحم از سده ۴ میلادی، شهر زیارتی مسیحیان بوده است و هنوز جهانگردان بسیاری روزانه از این شهر بازدید می‌کنند. صنایع دستی و یادمان‌های مذهبی ساخته شده از صدف و چوب زیتون و شمع‌های متبرک تولیدی در بیت‌لحم هم، در بازارهای داخلی و نیز جهانی، در میان مسیحیان از شهرت خاصی برخوردار است 

شرایط ناشی از اشغال، در عرصه کشاورزی مشکلاتی به وجود آورده که به روی آوردن کشاورزان به کار‌های صنعتی انجامیده است. به گونه‌ای که بیت لحم، پس از نابْلُس، دومین شهرِ کرانه غربی (رود اردن) از نظر میزان تولیدات صنعتی است.

مهاجرت‌ به‌ خارج‌ ـ که‌ از دیگر مشخصات‌ بیت‌لحم‌ است‌ ـ در نیمه دوم‌ قرن‌ سیزدهم‌/ نوزدهم‌ آغاز شد و در قرن‌ چهاردهم‌/ بیستم‌ شدت‌ یافت‌. امروزه‌ ده‌ها هزار تن‌ در امریکای‌ شمالی‌ و جنوبی‌، تبار بیت‌لحمی‌ دارند.

اهمیت بیت لحم از نظر ادیان

بیت لحم برای مسیحیان، اهمیت زیادی دارد زیرا محل تولد عیسی مسیح است. در بیت لحم، کلیساهای زیادی وجود دارد که مهم‌ترین آنها کلیسای مهد است که توسط قسطنطین (کنستانتین) کبیر در سال 330 میلادی ساخته شد. این کلیسا بر روی یک غار یا دخمه ای ساخته شده است که باور بر این است که محل تولد عیسی بوده است. همچنین اعتقاد بر این است که این کلیسا قدیمی‌ترین کلیسای موجود در جهان است.

همچنین یک سرداب در نزدیکی کلیسا وجود دارد که گفته می‌شود جروم قدیس ۳۰ سال از زندگی خود را در آنجا گذرانده و کتاب مقدس را ترجمه کرده است.

روایت تولد عیسای پیامبر در انجیل‌های متی و لوقا آمده است و هر دو انجیل متی و لوقا بر این نکته توافق دارند که تولد عیسی در بیت لحم، شهر داوود، انجام شد. البته در انجیل لوقا بیشتر به جزئیات، پرداخته شده است. طبق روایت انجیل لوقا، فرشته جبرئیل بر مریم ظاهر شد و به او خبر داد که به قدرت روح‌القدس باردار خواهد شد و فرزندی به دنیا می‌آورد که «بزرگ خواهد بود و پسر خدا نامیده خواهد شد و سلطنت او پایان نخواهد یافت». زمانی که یوسف نجار، نامزد مریم، از روایت او نگران شد، فرشته در خواب بر او هم ظاهر شد تا روایت مریم را تایید کند و تشویق کند.

به‌ روایتی‌ راحیل‌، همسر یعقوب‌ علیه‌السلام‌، نیز در این‌ شهر درگذشته‌ است‌ و مدفن‌ وی‌ امروزه‌ به‌ «قبّه‌ راحیل‌» مشهور است‌. حضرت‌ داوود نیز در بیت‌لحم‌ به‌ دنیا آمد، اما اهمیت‌ و شهرت‌ بیت‌لحم‌ به‌ سبب‌ میلاد حضرت‌ مسیح‌ در آن‌ است‌ (انجیل‌ لوقا، باب‌ دوم‌، متی‌، باب‌ دوم‌).

در حدیث معراج حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز از بیت‌لحم نام برده شده است، آنجا که می‌فرماید؛ «جبرئیل ندا داد: فرود آی و دو رکعت نماز بگزار که اینجا زادگاه برادرت عیسی است». بدین‌سان، بیت‌لحم نزد مسلمانان نیز پیوسته از تقدس و احترام ویژه‌ای برخوردار بوده است.

معماری شهری بیت لحم

در این شهر، دو سبک معماری متفاوت به چشم می‌خورد، یکی معماری باستانی در شهرک قدیمی است که گنبدها و دیوارهای محکم ساخته شده از سنگ آهک و در و پنجره‌ی دارای طاق ضربی را به نمایش می‌گذارد. این بناهای متصل به یکدیگر، شهرک قدیمی را به محلاتی با خیابان‌های باریک تقسیم می‌نماید. این سبک معماری از قدیم الایام بهترین شکل تأمین دفاع شهر و محلات بوده است.

اما سبک دوم، سبک مدرنی است که در مناطق مسکونی جدید استفاده شده است. در این سبک ساختمان سازی، از سنگ‌های تراشیده شده برای نما و سیمان برای داخل ساختمان، استفاده شده و پنجره‌ها و درها مستطیلی شکل و سقف مسطح می‌باشد. معمولاً ساختمان‌ها به صورت خانه‌های مستقل یک طبقه ساخته می‌شود. اخیراً کار احداث واحد‌های مسکونی چند طبقه نیز آغاز شده است.

همچنین شهر قدیم بیت لحم به طور کامل و زیبا مرمت شده است، به طوری که پیاده‌روی در تمامی بخش‌های آن لذت‌بخش و جذاب است.

مراکز آموزشی بت لحم

بیت لحم از قدیم الایام سهم عظیمی در آموزش داشته است. اولین مدارس آن، بیش از یک قرن پیش، تأسیس گردید. احساسات و انگیزه‌های مذهبی حاکم بر شهر موجب تشکیل میسیون‌ها و صومعه‌هایی گردید که از دیر باز اقدام به تاسیس مدارس خصوصی نموده‌اند.

تعداد دانش آموزان مدارس این شهر در سال 1978 به 8300 تن یعنی معادل 34 درصد ساکنان شهر بالغ گردید. این تعداد دانش آموز در 21 باب مدرسه به تحصیل اشتغال دارند. عامل اصلی پیشرفت آموزشی در شهر، افتتاح دانشگاه بیت لحم در سال 1973 بود. تعداد دانشجویان این دانشگاه که در دانشکده‌ی علوم (رشته‌های شیمی، ریاضیات و زیست شناسی) ادبیات (رشته‌های زبان عربی، انگلیسی، اجتماعی، روانشناسی و خدمات اجتماعی) و دانشکده‌های علوم پرستاری، تربیت معلم و هتل‌داری به تحصیل اشتغال دارند، در سال 1978 به حدود 750 دانشجو بالغ گردید. تعداد استادان دانشگاه، بالغ بر 64 تن می‌باشد.

دانشگاه بیت لحم به همراه دیگر مؤسسات آموزشی بین المللی، در کرانه باختری و نوار غزه نیز دانشجویانی را تربیت نموده و با این اقدام نیاز اهالی سرزمین‌های فلسطین را در زمینه‌های آموزشی برطرف می‌سازد.

علاوه بر این، مطبوعات در بیت لحم نقش مهمی در توسعه زندگی فرهنگی ایفا کرده‌اند؛ اولین مجله علمی، فرهنگی و اجتماعی در بیت لحم در سال ۱۹۱۹ با نام «مجله بیت لحم» منتشر شد و سپس روزنامه «صوت الشعب» در دوره سلطه بریتانیا، در دفاع از مردم فلسطین و مبارزات سیاسی، نقش زیادی ایفا کرد.

همچنین شایان ذکر است که بسیاری از اهالی بیت لحم به چند زبان خارجی از جمله انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، آلمانی، اسپانیایی و روسی صحبت می‌کنند. بسیاری از مدارس این شهر نیز این زبان‌ها را به عنوان مواد درسی اصلی، به همان اندازه که سایر مواد آموزشی را تدریس می‌کنند، آموزش می‌دهند. وجود مؤسسات و مراکز فرهنگی متنوع، در توسعه و گسترش این زبان‌ها میان مردم، تأثیر زیادی داشته است.

اهالی بیت لحم همچنین از مثل‌ها و ضرب‌المثل‌هایی استفاده می‌کنند که بیانگر بسیاری از موقعیت‌هایی است که در زندگی روزمره با آن مواجه می‌شوند. این مثل‌ها بخشی از میراث فرهنگی به شمار می‌روند و مردم شهر برای حفاظت آن‌ها از نابودی تلاش می‌کنند.

 فولکلور مردمی بیت لحم، مملو از بسیاری از آوازها و زغارید مردمی است که نسل به نسل منتقل شده‌اند. زغارید به صورت جمع و زغرید به صورت مفرد) نوعی صدای خاص است که بیشتر در فرهنگ‌های عربی و در مواقع شادی و جشن شنیده می‌شود. این صدا معمولاً توسط زنان و در موقعیت‌های خوشحالی و پیروزی مانند جشن‌ها، عروسی‌ها، تولدها، یا حتی پس از پیروزی در مسابقات و رخدادهای مهم تولید می‌شود.

از طریق بررسی محتوای این آوازها می‌توان به شیوه زندگی، آداب و رسوم مردم پی برد. آوازها و زغارید مردمی در مناسبت‌ها و موقعیت‌های مختلف به ویژه در مواردی چون مقاومت، برداشت محصول، ازدواج، عزاداری و غیره متنوع هستند.

مراکز فرهنگی و موزه‌های بیت لحم

مرکز میراث فلسطین: این مرکز در شهر بیت لحم در سال ۱۹۹۱ تأسیس شد. این مجموعه، یک مؤسسه فرهنگی است که به حفظ و ترویج تاریخ، فرهنگ و هنرهای سنتی فلسطین می‌پردازد. این مرکز با هدف نگهداری از میراث فرهنگی فلسطین، حفظ و ارتقای هنرهای دوخت و دوز فلسطینی، هنر و فولکلور تاسیس شده است.

مرکز بین‌المللی بیت لحم، یک مرکز فرهنگی است که تمرکز اصلی آن بر روی فرهنگ شهر بیت لحم است. این مرکز، آموزش زبان‌های مختلف، مطالعات زنان، هنرها، نمایش‌ها و صنایع دستی را ارائه می‌دهد.

رواد؛ «جمعیه الرواد للثقافه والفنون» (انجمن پیشگامان فرهنگ و هنر) یک سازمان مستقل و غیرانتفاعی است که در سال ۱۹۹۸ در اردوگاه پناهندگان عایده در شهر بیت‌لحم تأسیس شد. این انجمن در زمینه‌های فرهنگی، هنری، آموزشی، اجتماعی و رسانه‌ای برای کودکان، جوانان و زنان فعالیت می‌کند و هدف آن فراهم‌کردن محیطی امن برای خلاقیت و توانمندسازی اقتصادی به‌منظور دستیابی به جامعه‌ای عاری از خشونت است.

شعبه بیت لحم موسسه ملی موسیقی ادوارد سعید، حدود ۵۰۰ هنرجو دارد. اهداف اصلی این موسسه آموزش موسیقی به کودکان، آموزش معلمان در مدارس دیگر، حمایت از پژوهش‌ها و موسیقی و مطالعه موسیقی فولکلور فلسطینی است.

موزه سریر المهد (متحف سریر المهد) که ۳۱ مدل سه‌بعدی از مراحل مختلف زندگی حضرت عیسی را به نمایش می‌گذارد. این موزه همچنین یک نمایش ۲۰ دقیقه‌ای از تصاویر متحرک را ارائه می‌دهد.

موزه بد جقمان (متحف بد جقمان) که در شهر قدیم بیت لحم قرار دارد و مربوط به قرن هجدهم است و عمدتاً به تاریخ و فرآیند تولید روغن زیتون اختصاص دارد.

موزه بیتنا التلحمی (متحف بیتنا التلحمی) که در سال ۱۹۷۲ تأسیس شده است و نمایشگاهی از فرهنگ بیت لحم را ارائه می‌دهد.

موزه المهد بین‌المللی که توسط سازمان یونسکو ساخته شده و نمایشگاه‌های هنری با کیفیت بالا در فضایی جذاب و یادآور خاطرات گذشته برگزار می‌کند.

صنایع دستی بیت لحم

صنایع دستی بیت لحم، شامل صنایع دستی چوبی (از چوب زیتون)، فلزی، صدفی و سوزن دوزی هستند. گلدوزی دستی توسط زنان منطقه بر روی قطعه‌های کوچک پارچه و. … یا بر روی لباس‌های زنانه انجام می‌شود.

منطقه‌ی بیت لحم به داشتن گلدوزی‌های شکیل و زیبا مشهور است. در کنار این صنعت، فرآورده‌های فلزی مسی در شهر بیت لحم رونق یافته و دو کارخانه مدرن برای تولید این قبیل محصولات، احداث گردیده است.

تراشیدن مروارید (نحت عرق اللؤلؤ)

هنر نحت عرق لؤلؤ در بیت لحم به قرن پانزدهم برمی‌گردد که توسط راهبان فرنسیکان از ایتالیا وارد شد. در این هنر، مرواریدها به‌طور خاص با دست تراشیده و شکل داده می‌شوند تا در اشکال مختلفی مانند زیورآلات، جواهرات، و اشیاء دکوری استفاده شوند. تقاضا برای این صنعت به دلیل افزایش تعداد زائران مسیحی افزایش یافت و شغل‌هایی را برای زنان فراهم کرد. ریچارد بوکاک در سال ۱۷۲۷ این صنعت را در بیت لحم مشاهده کرده است.

تحولات اسکانی و عمرانی شهر بیت لحم در فلسطین

بیت لحم در دوران‌های کهن، روستای کوچکی بود که دره‌های عمیقی از سه طرف آن را احاطه کرده بودند. این شهر در دوران حکومت رومی‌ها به خاطر اینکه در کنار جاده‌ی بازرگانی بین دریای سرخ و بلاد شام واقع بود، به عنوان یک مرکز تجاری شهرت یافت و تولد حضرت مسیح درآنجا، بر شهرت و اهمیت آن افزود.

در قرن 15 میلادی، بیت لحم در احاطه‌ی برج و باروها قرار داشت. در قرن 19، مدارس، کلیساها، صومعه ها، مساجد و اماکن صنعتی را در خود جای داده بود. تعداد ساکنان آن در اواخر این قرن 10000 تن و در اوایل قرن بیستم 12000 تن تخمین زده شد.

تعداد ساکنان بیت لحم در خلال جنگ جهانی اول به علت بروز جنگ، بیماری‌ها، گرسنگی و مهاجرت‌، به تدریج رو به نقصان گذاشت و در سال 1922 تعداد آن به 6658 تن کاهش یافت، ولی تدریجاً و به کندی رو به افزایش گذاشت و در سال 1931 به 6814 تن به استثنای ساکنان نواحی که تعدادشان در آن زمان 506 نفر تخمین زده می‌شد، بالغ گردید. در سال 1945 تعداد ساکنان بیت لحم حدود 8820 تن برآورد شد.

علی رغم کندی رشد جمعیت در دوران قیمومیت بریتانیا، این شهر به علت سرازیر شدن سرمایه‌هایی از سوی شهروندان بیت لحم مقیم خارج، شاهد رشد و توسعه‌ی عمرانی بود. اکثر این افراد در امر احداث واحدهای مسکونی مدرن، کارخانجات مختلف و واحدهای تجاری سرمایه گذاری کردند. در نتیجه‌ی این امر، تعداد منازل شهر از 1506 باب در سال 1931 به 2000 باب در سال 1945 افزایش یافت. همچنین در نتیجه‌ی تحولات عمرانی، مساحت شهر نیز توسعه یافت و در سال 1945 به 1964 جریب بالغ گردید.

در سال‌های بعد از نکبت 1948 (اعلام استقلال اسراییل و آغاز درگیری فلسطینیان و اسرائیل و آوارگی مردم فلسطین)، تحولی در شرایط و اوضاع بیت لحم پدید آمد و در نتیجه‌ی مهاجرت پناهندگان فلسطینی به این شهر، تعداد جمعیت آن افزایش یافت. این امر باعث افزایش تعداد منازل شهر شد. در سال 1961 تعداد ساکنان آن به 22453 تن بالغ گردید که در 305 باب منزل زندگی می‌کردند. این شهر تدریجاً توسعه یافت و جمعیت ساکنان آن در سال 1966 به حدود 24000 تن که در 3500 باب منزل زندگی می‌کردند، بر آورد شد.

اشغال شهر توسط اسرائیل در سال 1967، موجب کاهش تعداد ساکنان آن به 16313 تن در اواخر سال گردید و بعد از ایجاد ثبات نسبی در وضعیت شهر، تعداد ساکنان تدریجاً افزایش یافته و به حدود قبل از اشغال رسید و در سال 1980به 25000 تن بالغ گردید که پناهندگان فلسطینی هم بخشی از آن بودند. این شهر، به ویژه قسمتی از آن که در موازات جاده‌ی بیت‌المقدس – الخلیل قرار داشت، تدریجاً از نظر عمرانی توسعه یافت.

مهاجرت به خارج در نیمه دوم قرن سیزدهم قمری آغاز شد و در قرن چهاردهم قمری شدت یافت؛ از این‌رو امروزه ده‌ها هزار تن در امریکای شمالی و جنوبی، تبار بیت لحمی دارند.

جهانگردی و حیات اقتصادی در بیت لحم

بیت لحم به خاطر صنایع چوبی، صدف‌سازی، آثار هنری و صنایع دوخت و دوز که به گردشگران و زائرانی که به این شهر می‌آیند فروخته می‌شود، معروف است. همچنین صنایع سنگ، مرمر و فلزی نیز در این شهر رواج دارد. به دلیل اهمیت دینی و تاریخی بیت لحم، این شهر تأثیر زیادی در افزایش و فعال‌سازی گردشگری داشته است؛ زیرا صنایع مرتبط با گردشگری یکی از منابع اصلی درآمد ملی به شمار می‌آید، به ویژه با وجود مکان‌های دینی و تاریخی مانند کلیسای مهد. در این بخش حدود ۲۸٪ از جمعیت، مشغول به کار هستند.

موقعیت بیت لحم به عنوان زادگاه حضرت مسیح، در امر جهانگردی و شکوفائی اقتصاد و تبدیل شهر به یک مرکز توریستی، سهم عظیمی داشته است. با وجود اینکه این شهر به هتل‌های جهانگردی بزرگی نیازمند بود، دیگر جنبه‌های توریستی آن نیز مورد توجه واقع شد که مهم‌ترینش بروز تحول صنعتی در اراضی مقدس در زمینه محصولات زیتون، صدف، مس و گلدوزی بوده است. این صنعت در قرن 12 میلادی رایج گردید و اهالی شهر به خوبی با آن آشنایی یافتند و تدریجاً به صورت منبع اصلی تامین معاش اکثر ساکنان شهر در آمد که با ورود ماشین آلات رو به توسعه گذاشت.

وضعیت صنعت و کارخانجات در بیت لحم

شهر بیت لحم از نظر حجم تولیدات صنعتی در کرانه‌ی غربی، دومین شهر بعد از نابلس به حساب می‌آید که بخش‌‌های صنعتی متعددی در آن گسترش یافته است.

 صنعت کالای چوبی از قدیمی ترین صنایع شهر محسوب می‌شود. در این شهر قریب به 80 واحد درودگری وجود دارد که به ساختن مصنوعات و فراورده‌های چوبی مبادرت می‌ورزند، ولی این صنعت بعد از اشغال شهر توسط صهیونیست‌ها با مشکلات زیادی خصوصاً از نظر تهیه چوب که قبل از اشغال به دلیل کافی نبودن چوب محلی، از سوریه وارد می‌شد، مواجه گردید. این امر موجب پرداختن اهالی به صنعت پرورش و تولید صدف شد. گنجایش اکثر واحدهای درودگری محدود می‌باشد. ولی چهار باب از آنها دارای گنجایش نسبتاً زیادی بوده و به تنهایی قریب 20 درصد تولید کلی را ارائه می‌دهند.

مصنوعات صدفی به 50 واحد، بالغ می‌گردد که در اکثر آنها به استثنای دو کارخانه‌ی بزرگ، 30 درصد صدف خام وارداتی از خارج، مورد بهره برداری قرار می‌گیرد. در این کارخانجات نزدیک به 800 نفر فعالیت می‌کنند که اکثر آنها را صاحبان کارخانجات کوچک تشکیل می‌دهند. دو صنعت مصنوعات چوبی و صدفی، منبع درآمد اصلی شهر را تشکیل می‌دهند.

صدف به تنهائی بیش از نیمی از در آمد صنعتی شهر را تأمین می‌نماید و 70 درصد از مصنوعات چوبی و صدفی به خارج صادر می‌گردد و بقیه در بازار محلی به جهانگردان عرضه می‌شود. علاوه بر این ، در بیت لحم، متجاوز از 45 واحد تجاری برای فروش تولیدات مرتبط با موضوعات مقدس مذهبی وجود دارد.

فرآورده‌های فلزی مسی نیز در شهر بیت لحم، رونق یافته و دو کارخانه مدرن برای تولید این قبیل تولیدات سوغاتی احداث گردیده است.

صنعت پارچه بافی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین صنایع شهر است که در رفع نیاز ساکنان سهیم می‌باشد. تعداد کارخانجات تولید انواع گوناگون منسوجات به 27 واحد با مساحت‌های متفاوت بالغ می‌گردد. این کارخانجات، انواع متعددی از منسوجات، خصوصاً ماهوت، پارچه‌های زبر و حوله‌جات تولید می‌کنند.

علاوه بر این، 10 کارخانه تریکوبافی برای تولید انواع مختلف لباس‌های پشمی، 3 کارخانه‌ی جوراب بافی و 9 کارخانه تولید لباس‌های زیر وجود دارد. اکثر این کارخانجات از نظر وسعت محدودند و در هر یک از آنها کمتر از 5 کارگر مشغولند و در کنار این مراکز تولید، کارخانجاتی با گنجایش متوسط وجود دارد که در آنها حدود 40 الی 50 کارگر فعالیت می‌کنند. این کارخانجات، مواد لازم برای ساخت تولیداتشان را از خارج وارد می‌کنند.

صنعت تولید ماکارونی نیز تحول یافته و کارخانه‌هایی که در آنها قریب به 20 – 25 کارگر فعالیت می‌کنند، محصولات خود را در اختیار کرانه‌ی باختری قرار می‌دهند.

علاوه بر این، صنایع دیگری نیز در بیت لحم به مرحله رشد و شکوفایی رسیده است که از مهم‌ترین آنها ساخت ابزارهای فلزی است که در دو کارخانه‌ی مکانیزه، تهیه و تولید می‌شود. در این زمینه 2 کارخانه‌ی تولید ابزار آلومینیومی نیز وارد صحنه‌ی فعالیت شده است.

در این شهر آبگرمکن‌های خورشیدی در یک کارخانه بزرگ، تولید و به تمامی کرانه ارسال می‌شود. همچنین در این شهر کارگاه تولید میخ و پیچ و تولید آنتن تلویزیون، کارخانه‌ی ساخت سیم‌های فلزی و تولید ریل راه آهن و ابزارهای برقی وجود دارد .

در زمینه‌ی صنایع پتروشیمی، دو کارخانه‌ی تولید مواد روغنی، یک کارخانه‌ی تولید حصیرهای تاشو (پلاستیکی) وکارخانجات تولید لوازم آرایش، صابون، مواد شوینده و حشره کش وجود دارد.

همچنین در این شهر 19 معدن سنگ و 11 کارخانه‌ی کاشی سازی وجود دارد که نیازهای منطقه در زمینه‌ی این مواد را تأمین می‌نمایند.

کشاورزی در بت لحم

کشاورزی در بیت لحم در مقایسه با صنعت، نقش چندانی ندارد و در این امر، عوامل متعددی موثر هستند که مهم‌ترین آنها کیفیت نامطلوب زمین‌های ناهموار شهر است که موجب محدودیت تولیدات کشاورزی می‌گردد و دیگری، رواج خرده مالکیت‌های کشاورزی است که از سرمایه‌گذاری گسترده در زمینه‌ی کشاورزی جلوگیری می‌نماید.

علاوه بر این، مقامات رژیم اشغالگر قدس، موانعی نیز بر سر راه رشد کشاورزی قرار دادند و این امر موجب گرایش نیروهای کارآمد به کار صنعتی گردیده است.

کشاورزی در زمین‌های شهر به صورت دیم انجام می‌شود. مهم‌ترین محصولات کشاورزی را که عمدتاً درختی است، زیتون، انگور، بادام و صیفی‌جات تشکیل می‌دهند. در این منطقه، غلات و حبوبات نظیر گندم، جو و باقلا کشت می‌شود.

منابع جنگلی در منطقه، ناچیز است و در نخستین سال‌های جنگ جهانی، بهره‌برداری بی‌رویه‌ای از آنها صورت گرفته است و در حال حاضر هیچ گونه بیشه‌زاری جز به صورت پراکنده در اطراف صومعه‌ها و برخی از مناطق جنگلی وجود ندارد.

خدمات بهداشتی درمانی شهر بیت لحم

سطح این گونه خدمات در شهر، گسترش یافته و بیت لحم از قدیمی‌ترین شهرهایی است که در فلسطین در آنها درمانگاه‌هایی وجود داشته است. این شهر دارای سه باب بیمارستان با 331 تخت می‌باشد که در آنها 28 پزشک به کار اشتغال دارند. علاوه بر این 19 پزشک در مطب‌های خصوصی نیازهای درمانی بیماران را برطرف می‌سازند. در این بیمارستان‌ها همچنین مجموعا 8 باب داروخانه وجود دارد.

پوشش و لباس مردم بیت لحم

تطریز زنان بیت لحم، به ویژه برای لباس‌های عروسی خاص آنها معروف است. تطریز در بیت لحم به خاطر تأثیر کلی و قوی رنگ‌ها و درخشش آن شناخته شده است. لباس‌های کمتر رسمی از پارچه‌ای به رنگ نیلی ساخته می‌شدند و روی آن‌ها یک پالتوی بدون آستین از پشم محلی پوشیده می‌شد. لباس‌های ویژه مناسبت‌های خاص معمولاً از ابریشم راه‌راه ساخته شده بودند و دارای آستین‌های شفاف و یک ژاکت کوتاه به نام «تقصیره» بودند که از مخمل یا پارچه‌های مشابه ساخته می‌شد و معمولاً دارای تطریزی متراکم بودند.

تطریزهای خاص منطقه بیت لحم از ترکیب نقره، طلا و نخ‌های ابریشمی برای تزئین جلوی لباس‌ها و آستین‌های لباس‌های عروسی سنتی استفاده می‌کنند. این طرح‌ها با دوخت‌ها و شکل‌های هنری، رنگ‌های درخشان و نخ‌های ابریشمی زیبا پر شده‌اند، که برخی معتقدند این طراحی‌ها با طراحی‌های زینتی در لباس‌های کلیسایی و نشان‌های رسمی ارتش عثمانی و بریتانیایی قدیم شباهت دارند.

غذاهای معروف بیت لحم

در مورد غذاهای سنتی فلسطینی، آشپزخانه بیت لحم با تنوع زیادی از غذاهای لذیذ شناخته می‌شود. فلافل و حمص از مشهورترین غذاهایی هستند که در بیت لحم سرو می‌شوند، به علاوه‌ی بسیاری از غذاها و نوشیدنی‌های خوشمزه‌ای که تنها در این شهر یافت می‌شوند و گردشگران به خاطر آن‌ها به بیت لحم می‌آیند.

آشپزی فلسطینی با داشتن انواع غذاهای خاص شامل وعده‌های غذایی، نوشیدنی‌ها و دسرهای محلی شناخته شده است. از ویژگی‌های عمده غذاهای سنتی فلسطینی، استفاده فراوان از چربی‌ها و روغن‌ها در پخت غذا مانند روغن ذرت، کره و روغن زیتون است.

علاوه بر این، ادویه‌ها و چاشنی‌ها برای افزودن طعم و عطر خاص به غذاها اضافه می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به فلفل سیاه، سماق، زعفران، هل، گشنیز و … اشاره کرد. همچنین پیاز، سیر، نعناع و جعفری به طور گسترده استفاده می‌شوند و طعم لیمو در انواع مختلف غذاها بسیار رایج است.

در خصوص گوشت، گوشت گوسفند به‌طور عمده استفاده می‌شود و گوشت گاو و مرغ در مجموعه‌ای از غذاها به کار می‌روند. همچنین تقریبا هیچ غذایی بدون برنج به‌عنوان ماده اصلی خود تکمیل نمی‌شود.

در زمینه میوه‌ها، انگور، انجیر، پرتقال، سیب، انار و کیوی جزو میوه‌های رایج در غذاهای فلسطینی هستند. در میان سبزیجات محبوب که در غذاهای فلسطینی استفاده می‌شوند، کدو، بادمجان، خیار و فلفل از جمله موارد مهم هستند.

همچنین دوغ تازه با بسیاری از غذاهای اصلی سرو می‌شود و به‌عنوان سوپ در پخت غذاها برای افزودن طعم ترش به غذا استفاده می‌شود.

از معروف‌ترین غذاهای سنتی که در بیت لحم سرو می‌شود، فلافل، حمص و فول است که همراه با چای، قهوه عربی، یا شربت تمر هندی و سایر نوشیدنی‌های خوشمزه ارائه می‌شود.

از جمله مشهورترین غذاهای فلسطینی می‌توان به ملوخیه، کدو محشی، ورق دوال، قدره، مقلوبه، صفیحه، تبوله، فتوش و غیره اشاره کرد.

در مورد دسرها، کنافه، باقلوا، قطایف، معمول، غریبه و عوامه از معروف‌ترین شیرینی‌های فلسطینی هستند.

ملوخیه

این غذا با استفاده از برگ‌های ملوخیه (که به نام Jute leaves یا Corchorus نیز شناخته می‌شود) تهیه می‌شود. برگ‌های ملوخیه به صورت پخته‌شده به عنوان مواد اصلی این غذا استفاده می‌شوند.

کوسا مَحشی

محشی به معنی «پرشده» و کوسا به معنی «کدو» است. کدوها را خالی کرده و با مواد پخته‌شده از گوشت، برنج و سبزیجات پر می‌کنند. سپس کدوها به‌طور کامل پخته می‌شوند تا طعم مواد داخلشان به‌خوبی جذب شوند.

کوسا محشی معمولاً در جشن‌ها یا مهمانی‌ها سرو می‌شود.

ورق دوال

دلمه برگ مو (که به آن ورق دوال، ورق عنب یا دولما هم گفته می‌شود) یکی از غذاهای محبوب در کشورهای عربی و خاورمیانه است.

این غذا معمولاً شامل برگ‌های مو است که با برنج، گوشت (گاهی مرغ یا گوشت چرخ کرده)، سبزیجات، و ادویه‌های مختلف پر می‌شود و سپس در یک قابلمه با آب یا عصاره گوشت پخته می‌شود.

قدره

این غذا معمولاً با گوشت یا مرغ، برنج و سبزیجات تهیه می‌شود و طعمی منحصر به فرد دارد.

گوشت یا مرغ را با پیاز و ادویه‌ها تفت می‌دهند تا رنگ بگیرد. سپس برنج و سبزیجات به آن اضافه می‌شود و همه مواد با هم پخته می‌شود. در نهایت قدره به‌صورت یک‌دست و پر از طعم‌های خوشمزه آماده می‌شود.

مقلوبه

این غذا به معنی «برگشته» یا «چرخیده» است چون مواد آن پس از پخته شدن به‌صورت برعکس سرو می‌شود.

در ابتدا، گوشت به‌همراه ادویه‌ها و سبزیجات پخته می‌شود. سپس در یک قابلمه، بادمجان یا سبزیجات دیگر به‌طور لایه‌لایه چیده می‌شوند و برنج روی آن قرار می‌گیرد. پس از پختن، غذا به‌طور معکوس در ظرف سرو می‌شود

صفیحه

این غذا به طور معمول نوعی پیتا است که با مواد مختلفی مانند گوشت، سبزیجات، پنیر یا مرغ پر می‌شود.

در برخی از نسخه‌ها، صفیحه ممکن است به عنوان یک نوع پیتا تنوری با مواد ساده‌تر مانند گوجه فرنگی و زیتون هم استفاده شود.

تبوله

یک نوع سالاد خاورمیانه است که به طور عمده از بلغور (مانند برنج) یا گندم خرد شده، گوجه فرنگی، خیار، پیاز، جعفری، نعناع و لیمو تهیه می‌شود.

تبوله به دلیل طعم تازه و طراوتی که دارد، اغلب به عنوان یک پیش‌غذا یا همراه با غذاهای دیگر سرو می‌شود.

فتوش

یک سالاد خاورمیانه‌ای دیگر است که شامل مخلوطی از سبزیجات تازه مانند گوجه، خیار، پیاز و سبزیجات دیگر است.

نکته خاص فتوش این است که به آن نان پیتا خشک شده یا سرخ‌شده اضافه می‌شود که آن را به یک غذای جذاب با بافتی ترد تبدیل می‌کند. این سالاد معمولاً با سس روغن زیتون، لیمو و نمک طعم‌دار می‌شود.

شیرینی‌ها و دسرهای معروف بیت لحم

معمول

معمول، شیرینی سنتی و بسیار محبوب است که  از مواد ساده‌ای مانند آرد، کره یا روغن، شکر و هل درست می‌شود.

پس از تهیه خمیر، آن را به شکل توپ‌های کوچک درمی‌آورند و درون هر توپ را با مواد مختلف مثل خرما و مغزجات پر می‌کنند، سپس آنها را در فر می‌پزند تا دسر طلایی و خوشمزه‌ای به دست آید.

قطایف

 قطایف (تا حدی شبیه باقلوا) نوعی دسر خاورمیانه‌ای است که بیشتر در ماه رمضان سرو می‌شود. این دسر شبیه به پنکیک است، اما با خمیر خاصی که فقط در یک طرف پخته می‌شود.

قطایف معمولاً با مواد مختلف پر می‌شود، مانند مغز گردو، پسته، پنیر، یا حتی کرم و شیرینی‌های دیگر. پس از پر کردن، قطایف‌ها معمولاً سرخ شده یا در شربت شیرین غوطه‌ور می‌شوند تا طعم شیرینی پیدا کنند.

کنافه

کنافه یک دسر معروف و خوشمزه است که بیشتر در کشورهایی مانند لبنان، فلسطین و ترکیه سرو می‌شود.

این دسر از رشته‌های نان شیرینی (که شبیه به فتوچینی یا رشته‌های پاستا هستند) ساخته می‌شود و معمولاً با پنیر شیرین یا خامه پر شده و سپس با شربت گلاب و شکر شیرین می‌شود. کنافه به‌طور معمول در تابه پخته شده و به صورت گرم سرو می‌شود.

غریبه

 غریبه یک نوع شیرینی پودری و شیرین است که معمولاً در کشورهای عربی مانند لبنان و سوریه تهیه می‌شود.

این شیرینی از ترکیب آرد، کره، شکر و گلاب تهیه می‌شود و معمولاً به صورت کوکی‌هایی با بافتی نرم و پودری سرو می‌شود. شیرینی غریبه با گلاب و هل، بسیار معطر است و طعمی مشابه سوهان دارد.

عوامه

عوامه، یک دسر شیرین و خوشمزه است که شبیه به دونات‌های کوچک است. این دسر از خمیر نرم و سبک تهیه می‌شود و سپس سرخ می‌شود تا تبدیل به توپ‌های ترد و شیرین شود.

عوامه‌ها معمولاً در شربت شیرین یا عسل غوطه‌ور شده و سپس با پودر قند یا گلاب تزئین می‌شوند. این دسر در بسیاری از کشورهای عربی مانند لبنان و سوریه محبوب است و تا حدی به شیرینی بامیه در ایران شباهت دارد.

بیت لحم در فهرست میراث جهانی

در ژوئن ۲۰۱۲، فلسطین اولین پیروزی تاریخی خود را با تصویب سازمان ملل برای ثبت کلیسای مهد و مسیر زائران در بیت لحم در کرانه باختری رود اردن در فهرست میراث جهانی به دست آورد. این تصمیم در جلسه فوری‌ای که در سن پترزبورگ در شمال غربی روسیه برگزار گردید، گرفته شد.

این پرونده توسط اداره آثار و میراث فرهنگی وزارت گردشگری و آثار باستانی فلسطین، به همراه مرکز حفظ میراث فرهنگی و گروهی از پژوهشگران فلسطینی و خارجی و موسسات فلسطینی دیگر تهیه شد. پرونده «ثبت بیت لحم به عنوان محل تولد حضرت عیسی: کلیسای مهد و مسیر زائران» در ۲۷ ژانویه ۲۰۱۱ به کمیته میراث جهانی ارائه شد و ارزیابی آن تا پس از عضویت کامل فلسطین در سازمان ملل در اکتبر ۲۰۱۱ به تأخیر افتاد.

در نهایت «محل تولد حضرت عیسی» با اکثریت ۱۳ رای از ۲۱ رای، در مقابل ۶ رای مخالف و ۲ رای ممتنع، در جلسه رأی‌گیری کمیته میراث جهانی در تاریخ ۲۶ ژوئن ۲۰۱۲ در سن پترزبورگ روسیه به ثبت رسید. این اولین سایت فلسطینی بود که در فهرست میراث جهانی با خطرات تهدید ثبت شد.

مکان‌های ثبت شده بیت لحم در فهرست میراث جهانی، عبارتند از:

کلیسای مهد و سه دیر در اطراف آن شامل دیر ارتدوکس، دیر فرانسیسکانی و دیر ارمنی در شرق، همراه با بخش کوچکی از زمین‌های شرقی آن و در غرب، مسیر زائران با طول ۷۱۲ متر که اکنون به عنوان خیابان النجم شناخته می‌شود، به علاوه بخشی از خیابان پولس

آثار تاریخی بیت لحم

کلیسای مهد

کلیسای مهد، یک مجتمع مذهبی بزرگ است که علاوه بر خود کلیسا، شامل مجموعه‌ای از دیرها و کلیساهای دیگر است که نمایندگان مختلف مذاهب مسیحی در آن حضور دارند: دیر ارتدوکس در جنوب شرقی، دیر ارمنی در جنوب غربی، و دیر فرانسیسکانی در شمال که در سال ۱۳۴۷ میلادی برای پیروان طایفه فرانسیسکانی ساخته شده است.

این کلیسا اولین بار در سال ۳۲۶ میلادی ساخته شد و اولین کلیسایی بود که توسط امپراتور کنستانتین با نظارت مادرش ملکه هلن ساخته شد و سپس مسیحیت به عنوان دین رسمی امپراتوری روم شناخته شد. این کلیسا بر بالای غاری که حضرت عیسی در آن متولد شد، احداث گردید.

سال ۵۲۹ میلادی، این کلیسا در جریان شورش سامری‌ها تخریب شد، سپس امپراتور جاستینیان (ژوستینین یا یوستینیانوس)، مهندسی را برای ارزیابی خسارت‌ها فرستاد و کلیسای جدید را ساخت.

در سال ۶۱۴ میلادی، در حمله ایران به فلسطین، شهر بیت لحم به جز کلیسای مهد تخریب شد، زیرا ایرانیان نقاشی سه حکیم را در آن یافتند که در لباس ایرانیان ظاهر شده بودند.

با رسیدن صلیبی‌ها در سال‌های ۱۰۹۹ تا ۱۱۸۷ میلادی، دیرهایی در شمال کلیسا ساخته شد. سپس کلیسا به عنوان مرکز تاج‌گذاری پادشاهان صلیبی در نظر گرفته شد.

در پی زمین‌لرزه‌ای که در سال ۱۸۳۴ میلادی شهر را لرزاند، آسیب‌هایی به کلیسا وارد شد که در دوره سلطان عبدالمجید و ابراهیم پاشا (۱۸۳۶-۱۸۵۷) تعمیرات لازم، انجام گرفت و ورقه‌های سربی آن نوسازی شد. در سال ۱۹۳۳، به دلیل شرایط خطرناک ساختمان، بریتانیایی‌ها دستور به انجام یک ارزیابی ساختاری برای بررسی وضعیت کلیسا دادند که باعث کشف کف‌پوش‌های موزاییک قدیمی گردید.

غار تولد (مغاره المیلاد) که به‌طور سنتی به عنوان مکان تولد حضرت عیسی شناخته می‌شود، در کف آن ستاره‌ای نقره‌ای قرار دارد که ۱۴ پرتو یا شعاع دارد و به لاتین نوشته شده است: Hic De Virgin Maria Jesus Christus Natus Est 1717AD «در اینجا حضرت مریم، پسر خود حضرت عیسی را به دنیا آورده است».

کلیسای مقدس کاترینا (کنیسه القدیسه کاترینا)

کلیسای مقدس کاترینا توسط پدران فرانسیسکانی در سال ۱۸۸۲ میلادی ساخته شد و ویرانه‌های دیر سنت آگوستین که به قرن دوازدهم تعلق داشت، بر روی آن قرار دارد.

ساخت این کلیسا نماد سنت مسیحی است که برای اولین بار در قرن پانزدهم جشن گرفته شد، زمانی که قدیسه کاترینا اسکندریه جشن نمادین ازدواج خود را با حضرت مسیح برگزار کرد.

غار مقدس جروم

غار مقدس جروم، که بالای آن کلیسای مهد ساخته شده، جایی است که او بیش از ۳۰ سال در آن زندگی کرد و با استفاده از منابع کتابخانه اسکندریه و راهنمایی‌های دانشمندان معاصر خود، به ترجمه کتاب مقدس پرداخت. ترجمه او از کتاب مقدس هنوز هم به عنوان نسخه اصلی استفاده می‌شود.

مسیر زائران شهر بیت لحم

مسیر زائران از خیابان النجم شروع می‌شود، از دروازه دمشق عبور کرده و به خیابان پولس ششم و میدان مهد می‌رسد. این مسیر هر ساله پذیرای مراسم دینی «پاتریارک‌ها» است که نمایندگان کلیساهای سه‌گانه به آنجا می‌آیند تا در مراسم جشن تولد حضرت مسیح در بیت لحم شرکت کنند. این مراسم، بزرگ‌ترین رویداد دینی است که مسیحیان در جهان آن را جشن می‌گیرند.

غار شیر مادر (مغاره الحلیب)

این غار در جنوب شرقی کلیسا واقع شده است و به گفته برخی، در این مکان، حضرت مریم، عیسی مسیح را زمانی که از دست سپاهیان هیرودس فرار می‌کردند و به مصر می‌رفتند، شیر داد. گفته می‌شود که برخی از قطرات شیر حضرت مریم بر سنگی افتاده و باعث سفید شدن آن شده است.

دیر ابن عبید

این دیر را تئودوسیوس در سال ۵۰۰ میلادی بنا کرده است و در شرق روستای العبیدیه واقع شده که ۹ کیلومتر از بیت لحم فاصله دارد.

گفته می‌شود که مردان حکیم در این دیر استراحت کردند، پس از اینکه خداوند در خواب به آن‌ها هشدار داد که به هیرودوس بازنگردند.

دیر مارسابا

این دیر را سنت سابا، قدیس یونانی، در سال ۴۸۲ میلادی در مکانی مشرف بر دره قیدرون بنا کرد. این مکان ۱۱ کیلومتر به شرق دیر ابن عبید فاصله دارد.

وقتی سنت سابا در سال ۵۳۱ میلادی درگذشت، در همان دیر دفن شد و بعدها در طی حملات صلیبی به قسطنطنیه و سپس به ونیز منتقل شد. در نهایت در سال ۱۹۶۵، بقایای او به دیر مارسابا بازگردانده شد و در یک جعبه شیشه‌ای قرار گرفت. دیر همچنان سبک زندگی دوران کنستانتین را حفظ کرده است، به‌طوری‌که ورود زنان به آن، ممنوع است.

چاه‌های داوود

این آبار (چاه‌ها) در شمال بیت لحم واقع شده‌اند و به دلیل داستان معروف در کتاب مقدس از دوم سموئیل ۲۳:۱۴ به این نام شناخته می‌شوند، جایی که حضرت داوود از این چاه‌ها آب نوشید در حالی که فلیستی‌ها او را تعقیب می‌کردند.

دیر مار الیاس

این دیر و کلیسا در ۲ کیلومتری شمال شرقی الطنطور قرار دارند و بر تپه‌ای مشرف به قدس، بیت لحم و بیت ساحور ساخته شده‌اند.

مسجد بلال (قبر راحیل)

این بنا به‌عنوان علامت سنتی قبر راحیل، همسر یعقوب که در بیت لحم پس از تولد پسرش بنیامین درگذشت، شناخته می‌شود.

این مکان برای مسیحیان، مسلمانان و یهودیان مقدس است. حرم فعلی و مسجد در دوران عثمانی ساخته شده است و در مسیر بیت لحم – الخلیل، نزدیک به ورودی شمالی بیت لحم قرار دارد.

دیر جنت المقفله

این دیر که در فارسی صومعه بهشت بسته نامیده می‌شود، در روستای ارتاس در ۲ کیلومتری برک سلیمان قرار دارد. دیر را در سال ۱۹۰۱ میلادی اسقف مونته‌ویدئو از پایتخت اروگوئه در آمریکای جنوبی ساخت. راهبه‌ها مسئولیت اداره این دیر را بر عهده دارند.

کلیسای مریم

این کلیسا در بیت جالا قرار دارد و به کلیسای روم ارتدوکس تعلق دارد.

کلیسای سنت نیکولا

این کلیسا در بیت جالا قرار دارد و متعلق به کلیسای روم ارتدوکس است.

مزرعه چوپانان (کلیسای روم ارتدوکس)

این مکان در شرق بیت ساحور قرار دارد، جایی که فرشته خداوند به چوپانان ظاهر شد و تولد عیسی را به آن‌ها مژده داد. در آن زمان فرشتگان آسمانی گفتند: مجد لله فی الأعالی و علی الأرض السلام و للناس المسره. زمانی که سنت هلنا به بیت لحم آمد، کلیسای مهد و کلیسای دیگری را بر غار چوپانان ساخت که سه بار ویران و دوباره بازسازی شد.

کلیسای مزرعه چوپانان (کلیسای لاتین)

کلیسای لاتین مزرعه چوپانان در فاصله ۶۰۰ متری شمال کلیسای روم ارتدوکس مزرعه چوپانان قرار دارد. پدران فرانسیسکانی زمین این کلیسا را در اواسط قرن نوزدهم خریدند.

این مکان محلی است که فرشتگان به چوپانان ظاهر شده و از تولد عیسی مسیح خبر دادند. کلیسای فعلی در سال ۱۹۵۴ ساخته شد و بر روی صخره‌ای بزرگ بنا شده است که گفته می‌شود پایه یک کلیسای قدیمی و ویران است. این کلیسا به سبک چادر ساخته شده و به نام ملائکه چوپانان شناخته می‌شود. این کلیسا آخرین اثر هنری معمار ایتالیایی آنتونیو بورلوستو بود.

مزرعه چوپانان (پروتستان‌ها)‌

هنگامی که گردشگران به کلیسای مزرعه چوپانان روم ارتدوکس و لاتین مراجعه می‌کنند و به سمت شرق می‌روند، با دشتی پر از درختان کاج روبرو می‌شوند. در وسط این دشت، ساختمانی متعلق به انجمن جوانان مسیحی قرار دارد. در طرف شرقی ساختمان، غاری وجود دارد که در آن بسیاری از بقایای سفالی یافت شده است. این غار برای پروتستان‌ها یادآور چوپانانی است که از تولد عیسی مسیح آگاه شدند.

برک سلیمان

برک سلیمان، سه استخر بزرگ مستطیل‌شکل دارد که می‌توانند ۱۶۰۰۰۰ مترمکعب از آب باران که از کوه‌های اطراف می‌بارد را ذخیره کنند. درختان کاج اطراف این استخرها را احاطه کرده‌اند.

در انجیل آمده است که سلیمان نبی، این استخرها را برای همسرانش ساخته است. پیش از این، آب این استخرها به بیت لحم و قدس پمپاژ می‌شد.

دیگر آثار باستانی بیت لحم شامل برکه‌های سیحان (برکه‌های مرجیح)، قلعه البرک (قلعه مراد)، چشمه ارتاس، تَل الفریدیس (هِرودِیون)، دره خریطون، موزه قدیمی بیتنا التلحمی و … هستند.

قصرها و کاخ‌های شهر بیت لحم

قصر هیرودیوم

این قصر بر روی تپه‌ای در ۶ کیلومتری جنوب بیت لحم ساخته شده است. این قلعه باقی‌مانده‌هایی از قصر عظیمی است که پادشاه هیرودوس برای همسرش در سال ۳۷ قبل از میلاد ساخت. آب به این قلعه از برک سلیمان منتقل می‌شد.

قصر دارای ساختمان‌های مجلل، دیوارهای مدور، اتاق‌های محصن و حمام‌ها و باغ‌هایی بود.

قصر جاسر

قصر جاسر در سال ۱۹۱۰ میلادی توسط فرماندار سابق بیت لحم، سلیمان جاسر، ساخته شد و ساخت آن چهار سال به طول انجامید (۱۹۱۰-۱۹۱۴). این قصر از سه طبقه تشکیل شده است که مساحت هر طبقه ۸۰۰ متر مربع است. قصر جاسر یک شاهکار معماری است. بریتانیایی‌ها از قصر جاسر در سال ۱۹۴۰ به عنوان زندان استفاده کردند. در سال ۱۹۵۰ به یک مدرسه خصوصی تبدیل شد و در دوران انتفاضه اول توسط ارتش اشغالگر به عنوان نقطه مراقبت نظامی استفاده می‌شد. پس از سال ۲۰۰۰ میلادی، به هتل تبدیل شد و در سال ۲۰۱۷ جایزه بهترین هتل تاریخی را دریافت کرد.

قصر هرماس

این قصر در سال ۱۹۱۰ میلادی در بیت لحم ساخته شده است. به دلیل نزدیکی به دانشگاه بیت لحم، در سال ۱۹۹۵ دانشگاه این قصر را خریداری کرد و در سال ۲۰۰۲ آن را مرمت نمود. اکنون این قصر تبدیل به یک مکان زیبا شده است که نماد معماری محلی است و در حال حاضر دانشکده پرستاری و آموزشگاه در آن قرار دارد.

قصر مرقص

قصر مرقس نصار در محله العناتره در شهر قدیمی بیت لحم واقع شده است. این قصر توسط معمار معروف، مرقس نصار، ساخته شده است و مساحت آن حدود ۵۲۰ متر مربع است. سقف آن با نقاشی‌های رنگی تزئین شده که نمایانگر مناظر طبیعی، شکار و مناظر طبیعی است. در سال ۲۰۱۳، مرکز حفظ میراث فرهنگی به همراه «مرکز معماری مردمی رواق» این قصر را بازسازی و مرمت کرد و اکنون توسط بنیاد “معا للحیاه” که به افراد با نیازهای ویژه خدمت می‌کند، استفاده می‌شود.

قصر حنضل

قصر حنضل، یک قصر کشاورزی متروکه است که در خیابان قدیم قدس – الخلیل در منطقه «الصوانه» در جنوب روستای الخضر واقع شده است. این قصر در میان خرابه‌های باستانی ساخته شده که شامل مقبره‌های قدیمی، تونل‌ها و اتاق‌های صورتی رنگی است که در سنگ‌ها حک شده‌اند و تا مدت‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در نزدیکی آن چندین چشمه آب وجود دارد که از جمله آنها چشمه «عین الطاقه» و «عین جدیده» هستند.

قصر شهوان یا قصر دار صلاح

این قصر در بیت جالا واقع شده است. این قصر توسط خانواده شهوان در مساحت 500 متر مربع در سال 1917 ساخته شده است.

این قصر دارای ستون‌ها و پله‌های داخلی، قوس‌ها و حکاکی‌هایی از چندین حیوان است؛ طبقه زیرین این قصر حاوی یک معصره (آسیاب سنگی) قدیمی است که از سال 2002 بسته شده است.

محله‌های شهر بیت لحم

حواشی محله‌های مختلف، تشکیل‌دهنده هسته اصلی محله‌های شهر بیت لحم هستند. این محله‌ها توسط مسیرهای پیچ‌درپیچ از هم جدا شده‌اند که به فضاهای عمومی شهر متصل می‌شوند. این محله‌ها نمایانگر زندگی مردم تلاحمه (ساکنان بیت لحم) هستند و بخش مهمی از فرهنگ بیت لحم را به نمایش می‌گذارند. این محله‌ها عبارتند از: العناتره، النجاجره، الفراحیه، الحریزات، التراجمه، القواوسه، الفواغره.

محله النجاجره

این محله در غرب میدان مهد (از پشت مسجد عمر تا شرق بازار شهر) قرار دارد و گفته می‌شود که قدیمی‌ترین محله در شهر است.

طبق روایات شفاهی، ساکنان این محله از نسل غسانیان هستند که نخستین قبایلی بودند که مسیحیت را پذیرفتند و از نجران (شمال یمن) در قرن ششم میلادی به بیت لحم آمدند. آنها به نام النجاجره شناخته می‌شوند. از دیگر خانواده‌هایی که در این محله سکونت دارند می‌توان به علی، مرقص، زروق، حزبون، حنضل، بعبیس، جقمان، المصو، قطیمی، ابو زید، صنصور، مصری، ابو ردینه، عالول، مهیوب، حبش، شریم، ابو دوح انسطاس، سمور، سقا، غطاس، نینو، ابو زعرور، حوش و نصار اشاره کرد.

محله الفرحیه

این محله در غرب میدان مهد (از میدان المدبسه تا مسجد الفاروق) واقع شده است. نام این محله برگرفته از جدشان، فرح است که در قرن ششم میلادی از وادی موسى به بیت لحم پناه آورد. برادر وی، کولح در محله صرار در بیت جالا ساکن شد.

از خانواده‌های ساکن در این محله می‌توان به ناصر، جعار، تویمه، جاسر، ابو عیّاش، الجمل، یونس، الصقعان، دویری، صلیبی، سلامه، الاعمی، الزغبی، قطان، حنانیا، قراعه، سالم، ابو حمود، ابو سعاده، قزاقیا، مره، میلاده، زبلح، ماریا، بلوط، عصفوره، وفقوسه، سلمان، ابوالدنین، حرب، مسلم، الاعرج، بابون، شحاده، سایح، حیّی، جدی، و سعدی اشاره کرد.

محله العناتره

این محله در جنوب کلیسای مهد قرار دارد و گفته می‌شود که ساکنان آن از تل عنتر در جنوب جبل الفردیس در زمان سلطان مصطفی دوم (حدود سال 1744 میلادی) آمده‌اند. این محله به محله النتش نیز معروف بود زیرا “نبته النتش” یک گیاه وحشی برای آتش زدن به‌منظور پخت نان در آنجا فراوان بود. از خانواده‌های ساکن در این محله می‌توان به فریج، قنواتی، متری، بندک، وقطیش، سلمی، طافش، سابا، شامیه، شاهین، سلحی، راهب، ورده، قتیس، بارباره، خبز، و حزینه اشاره کرد.

محله الحریزات

این محله در غرب میدان مهد واقع است (از شمال محله فواغره تا جنوب محله التراجمه). گفته می‌شود که ساکنان این محله از روستای ام طوبا در جنوب غرب صور باهر آمده‌اند. از خانواده‌های ساکن در این محله می‌توان به الحزین، ابو حمامه، بطو، صافیه، زرزر، ابو جابر، سلعوس، دار البحری، ابو صبحه، ریادی، سلامه، حریزای، و غزاوی اشاره کرد.

محله التراجمه

این محله در غرب میدان مهد قرار دارد (شمال غرب محله الحریزات در خیابان النجمه). این نام به دلیل شغل ساکنان آن است که مترجم بوده‌اند و به عنوان راهنما برای حجاج و توریست‌های خارجی عمل می‌کردند. گفته می‌شود که ریشه این خانواده‌ها به فرانسه و ایتالیا برمی‌گردد. از خانواده‌های ساکن در این محله می‌توان به دعیق، سوادی، ابو خلیل، میکیل، بطارسه، منصور، دبدوب، جابریه، صابات، ابو جابر، ابو العراج، داود، فلیفل، طلماس، طارود، روک، و ابو فلیحه اشاره کرد.

محله فواغره

این محله در غرب میدان مهد قرار دارد (از مسجد الفاروق تا بازار شهر). گفته می‌شود که برخی از ساکنان آن از کردستان عراق آمده‌اند، در حالی که دیگران از جنوب ترکیه به همراه ارتش صلاح‌الدین ایوبی وارد بیت لحم شده‌اند. این محله سه حمایل (خانواده‌های بزرگ) دارد:

• حمایل العطایات که شامل خانواده‌های هریمی، شوکه، کنعان، زر، ابو سرهد، ابو فشخه و زیاده می‌شود.
• حمایل المراعشه که شامل خانواده‌های شختور، شحاده، حمد، و حمیده است.
• حمایل المطور که شامل خانواده‌های عابده، هرماس، حجازی، عایش، عبدالله، و حمیده می‌شود.

محله القواوسه

این محله در جنوب میدان مهد و شهرداری بیت لحم واقع شده است. گفته می‌شود که ساکنان آن از قبیله‌ای از تقوع در جنوب بیت لحم آمده‌اند و این محله را بنا کرده‌اند. نام این محله به دلیل شغل قواوس (شخصی که لباس عثمانی می‌پوشد و با عصا راه را برای پطریارک باز می‌کند) به این نام شهرت یافته است. از خانواده‌های ساکن در این محله می‌توان به قواس، واجحه، مرزوقه، ثلجیه، الوصی، سکافی، قرنفل، آندونیه، معمر، و ابومقحار اشاره کرد.

حرف آخر

در این مقاله از کافه فلسطین به معرفی شهر بیت لحم پرداختیم. این شهر با قدمتی 4 هزار ساله، از قدیمی‌ترین شهرهای سرزمین فلسطین است. بیت لحم با بناهای تاریخی شکوهمند و محلات قدیمی و غذاهای عربی خوشمزه و جذاب، یکی از مناطق جذاب برای گردشگران در سرزمین فلسطین است.

در کافه فلسطین، می‌کوشیم با معرفی غذاها، شهرها و آداب و رسوم فلسطین، شما را با فرهنگ عربی و اصیل این سرزمین باستانی آشنا کنیم. کافه فلسطین، اولین کافه رستوران کاملا عربی و فلسطینی در شهر تهران است که می‌توانید تجربه‌ای منحصر به فرد را در این محیط عربی جذاب داشته باشید.

منابع

• بیت لحم;، دانشنامه جهان اسلام، جلد۵.
• بیت لحم;، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی.
• کتاب‌ مقدس‌. عهد جدید؛
• ابن‌بطوطه‌، سفرنامه‌ ابن‌بطوطه‌ ، ترجمه‌ محمدعلی‌ موحد، تهران‌ 1370 ش‌
• مجیرالدین‌ عبدالرحمان‌بن‌ محمد حنبلی‌، الانس‌ الجلیل‌ بتاریخ‌ القدس‌ و الخلیل‌ ، نجف‌ 1968؛ مصطفی‌ مراد دباغ‌،
• بلادنا فلسطین‌ ، بیروت‌ 1974؛
• زکریابن‌ محمد قزوینی‌، کتاب‌ آثار البلاد و اخبار العباد ، چاپ‌ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن‌ 1967 [ ؛
• اوغسطین‌بن‌ یوسف‌ مرمرجی‌، بلدانیه‌ فلسطین‌ العربیه‌ ، بیروت‌ 1948؛
• ولید مصطفی‌، مدینه‌ بیت‌ لحم‌ ـ دراسه‌ اقلیمیه‌ ، دمشق‌ 1965؛
• محمدبن‌ احمد مقدسی‌، احسن‌التقاسیم‌ فی‌ معرفه‌ الاقالیم‌ ، چاپ‌ دخویه‌، لیدن‌ 1877؛
• یاقوت‌ حموی‌، معجم‌البلدان‌ ، چاپ‌ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ‌ 1866ـ1873، چاپ‌ افست‌ تهران‌ 1965
• آغاز، نبیل خالد، مدائن فلسطین، بیروت، ۱۹۹۳م.
• ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ.
• ابن‌ بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، ۱۳۴۸ش.
• ابوعبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفیٰ سقا، قاهره، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.
• ابن عدیم، عمر، زبده الحلب، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۱۳۷۰م/۱۹۵۱م.
• ادریسی، محمد، نزهه المشتاق، قاهره، ۱۹۷۰م.
• اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، به کوشش محمدجابر عبدالعال حسینی و محمد شفیق غربال، قاهره،
• ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
• دباغ، مصطفیٰ مراد، بلادنا فلسطین، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
• رانسیمان، استیون، تاریخ جنگ‌های صلیبی، ترجمه منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۶۰ش.
• عمله، محمدیوسف عمرو، انساب العشائر الفلسطینه، عمان، ۱۹۹۱م.
• قرآن مجید.
• قلقشندی، احمد، صبح‌ الاعشی، به کوشش محمدحسین شمس‌الدین و دیگران، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
• کتاب مقدس.
• مقدسی، محمد، احسن ‌التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
• موسوعه عام.
• موسوعه کتاب مقدس، بیروت، ۱۹۹۳م.
• ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمددبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
• نویری، احمد، نهایه الارب، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
• هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، بیروت، ۱۹۲۸م.
• هروی، علی، الاشارات الی معرفه الزیارات، به کوشش ژ سوردل تومین، دمشق، ۱۹۵۳م.
• حموی، یاقوت، معجم البلدان.
• یعقوبی، احمد، تاریخ یعقوبی، بیروت، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م.
• کتاب مقدس عهد جدید.
• ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۷۰ ش.
• حنبلی، عبدالرحمان بن محمد، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، نجف ۱۹۶۸.
• مراد دباغ، مصطفی، بلادنا فلسطین، بیروت ۱۹۷۴.
• قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن ۱۹۶۷.
• مرمرجی، اوغسطین بن یوسف، بلدانیه فلسطین العربیه، بیروت ۱۹۴۸.
• ولید مصطفی، مدینه بیت لحم ـ دراسه اقلیمیه، دمشق ۱۹۶۵.
• دایره المعارف بریتانیکا، شیکاگو۱۹۹۸ (دیسک کامپیوتری).
• آر دابلیو همیلتون، کلیسای ولادت – بیت لحم، بیت المقدس ۱۹۴۷.
• اس پرون، اورشلیم و بیت لحم، لندن ۱۹۶۵.

Albright، W F، The Archaeology of Palestine، Beiruy، ۱۹۷۷.

The American Peoples Encyclopedia، New York، ۱۹۰۸.

Ashe، G، The Land and the Book، London، ۱۹۶۵.

Baedeker، K، Palestine et Syrie، Leipzig، ۱۹۱۲.

Baramki، D C، The Art and Architecture of Ancient Palestine، Beirut، ۱۹۶۹.

Beyer، G، Die Kreuzfahrergebiete von Jerusalem und S Abraham (Hebron) ، Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins، Leipzig، ۱۹۷۲، vol LXV.

Bhutani، S، The United Nation and the Arab-Israeli Conflict، New Delhi، ۱۹۷۷.Cattan، H، The Palestine Question، London، ۱۹۸۸.

Encyclopedia of The Moderm Middle East، London، ۱۹۹۶.The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in The Holy Land، New York، ۱۹۹۶.EI ۲.

Fisher، W B، The Middle East، London، ۱۹۷۸.

Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary، New York، ۱۹۳۶.

Hadawi، S، Village Statistics ۱۹۴۵، Beirut، ۱۹۷۰.

Hunter، F R، The Palestinian Uprising، London، ۱۹۹۱.

Hurewitz، J C، The Strggle for Palestine، New York، ۱۹۷۶.

Judaica.

Mazar، A، Archaeology of the Land of the Bible، New York، ۱۹۹۲.

The Middle East Intelligence Handbooks، ۱۹۴۳-۱۹۴۶ (Palestine and Transjordan)، London،

۱۹۸۷.

Morris، B، ۱۹۴۸ and After (Israel and Palestinians)، Oxford، ۱۹۹۴.

Noth، M، Eine siedlungsgeogsraphische List in ۱Chr ۲ und ۴ Zeitschrift des Deutschen Palästina-Verrins، Leipzig، ۱۹۷۲، vol LV. Pauly.

Pearlman، M and Y Yannai، Historical Sites in Israel، Jerusalem، ۱۹۷۷.

Smith، G A، The Historical Geography of The Holy Land، London، ۱۹۷۴.

Smith، P A، Palestine and Palestinians (۱۸۷۶-۱۹۸۳)، London، ۱۹۸۴.

Tuma، E H and H Darin-Drabkin، The Economic Case for Palestine، London، ۱۹۴۸.

Vilnay، Z، Steimatzky’s Palestine Guide، Jerusalem، ۱۹۴۲.

WNGD.

Encyclopaedia Britannica , Chicago 1998 (computer disk)]; R. W. Hamilton, The Church of the

Nativity- Bethlehem , Jerusalem 1947; S. Perowne, Jerusalem and Bethlehem , London 1965.

city.org/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A3%D9%83%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-

%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA-

%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B9%D8%A8%D9%8A%D8%A9

%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%D9%82/%D9%85%D8%B0%D8%A7%D9%82%D8%A7%D8%AA/4689

766-%C2%AB%D8%A8%D9%8A%D8%AA-%D9%84%D8%AD%D9%85%C2%BB-

%D8%A3%D9%83%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9-

%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%B7%D8%A7%D9%88%D9%84%D8%A9-

%D9%85%D8%B7%D8%B9%D9%85-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%8A

https://mawdoo3.com/%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D8%A9_%D8%A8%D9%8A%D8%AA_%D9% 84%D8%AD%D9%85

https://www.aljazeera.net/encyclopedia/2024/5/28/%D8%A8%D9%8A%D8%AA- %D9%84%D8%AD%D9%85-%D9%85%D9%87%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD-%D9%88%D9%82%D9%84%D8%A8- %D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%AD%D9%8A